******'ün Türk Diline Verdiği Önem

Sözlük, bir dilin temel malzemesini yani söz varlığını toplayan ve koruyan bir hazinedir. Bir anlamda sözlükler, bir dilin iyi işlenmişliğinin göstergesidir, belgesidir. Kısacası bir dilin olgunluğu, iyi işlenmişliği ve zenginliği o dilin sözlüklerinde yansır.
Bu noktada “söz varlığı” üzerinde de bir parça durmak istiyorum. Bu terim, Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ünde şöyle tanımlanmış:

“Bir dildeki sözlerin bütünü, söz hazinesi, söz dağarcığı, vokabüler, kelime hazinesi.”

Bir dildeki sözlerin bütünü, söz hazinesi veya söz dağarcığı nedir? Onu da şöyle açıklayabiliriz: Bir dildeki kelime, deyim, terim, atasözü, argo ve özel kullanımlardan oluşan yazım ve anlatım bütünlüğüne “söz varlığı” diyebiliyoruz.

Ayrıca özel kullanımdan da mecazî anlamlar ile halk deyişlerini anladığımızı vurgulamak isterim.

Bu konuda benim Türk Dili dergisinde (S.517, Ocak 1995, S. 568, Nisan 1999) pek çok yazım var ve son baskı Türkçe Sözlük’ün ön sözünde de ayrıntılı açıklamalar bulunmaktadır. Bundan dolayı bu konudu fazla ayrıntıya girmek istemiyorum.

Bu ölçüler ve ölçütler çerçevesinde Türkçede bugüne kadar yapılan sözlüklere baktığımızda ne yazık ki olumlu bir değerlendirme yapamayacağımız gerçeği ile yüz yüze geliyoruz. Yani sözlükçülüğümüz, gene ne yazık ki diyorum, bilimsel ölçütler çerçevesinde, istenilen düzeyde değildir.

Türk Dil Kurumu‘nda başkanı bulunduğum Sözlük Bilim ve Uygulama Kolunda son yıllarda çok olumlu ve hızlı adımlar atılmış ve atılmaktadır. Nitekim Türkçe Sözlük’ün son baskısı (1999) söz varlığı bakımından bir hayli zenginleşmiş olmakla beraber henüz arzuladığımız düzeyde değildir; bu konudaki çalışmalarımız hızla sürdürülmektedir.

Türk Dil Kurumu‘nda Türkçe sözlük çalışmaları yanında öteki sözlük türleri ve ihmal edilmemektedir. Söz gelişi Okul Sözlüğü, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türkçe‘de Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü, Lehçeler Sözlükleri, Türkiye Türkçesi’nin Tarihsel Sözlüğü ilk akla geliveren sözlük türleridir.

Bunların yanında bir de yazarlar ve şairlerin sözlükleri de zaman zaman gündeme gelmektedir. Söz gelişi Ömer Seyfettin Sözlüğü, Tevfik Fikret’in Sözlüğü, Yahya Kemal’in Sözlüğü gibi. Ancak, biz bu çizgide önceliği ******‘ün söz varlığını içine alacak “****** Sözlüğü” ne öncelik vermeyi uygun bulduk.

Bilindiği üzere ulu önder Mustafa Kemal ******, bir fikir adamı, bir komutan ve Cumhuriyetten sonra da bir devlet adamı olarak pek çok sahada görüş ve düşüncelerini dile getirmekten, hatta bu fikirleri çevresi ile tartışmaktan geri kalmamıştır. Bunun en çarpıcı örnekleri hatıralarıdır, Nutuk’tur, Söylev ve Demeçleri’dir.

Biz, onun bu eserlerindeki zengin ve derin söz varlığını, yukarıda ana çizgilerini vermeye çalıştığım sözlük hazırlama ilkeleri çerçevesinde ve de yönteminde bir araya getirmeyi ve adına da “****** Sözlüğü” demeyi uygun bulduk.

Bu sözlüğü oluşturacak temel malzemeyi de şöyle sıralayabilirim:

1) Nutuk
2) ******‘ün Söylev ve Demeçleri I, II, II
3) ****** Hakkında Hatıralar ve Belgeler (Afet İnan)
4) Medenî Bilgiler ve Mustafa Kemal ******‘ün El Yazıları
5) Geometri Kitabı
6) ******‘ün Tamim, Telgraf ve Beyan-nâmeleri (Nimet Arsan)
7) ******‘ün Özel Mektupları (Sadi Borak)
******‘ün Toplanmamış Telgrafları (Utkan Kocatürk)
9) Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I ve II
10) ******‘ün Hatıra Defteri (Şükrü Tezel)

Bunlar ve başka belgelerde geçen söz varlıkları, ******‘ün dilinden ve kaleminden çıktığı bizimde, bozulmadan sözlükte yerini alacaktır. Bu sözler, tek kelime ise önce yalın anlamı, sonra mecazî anlam ve ardından terim ile argo biçimi dikkate alınarak düzenlenecek. Yani kelime, madde başı olarak yerini alacak; anlam farklılıkları numaralandırılacak, sonra da o madde başı kelimenin oluşturduğu deyim ve atasözleri ile birleşik kelimeler madde içinde yer alacaktır.

Bu yöntem ve düzen çerçevesinde, ******‘ün kullandığı sözlerin biçimi korunacak, bunu belgelemek içinde sözlerin içinde bulunduğu cümle, tanık olarak açıklamalardan sonra gösterilecektir.

“****** Sözlüğü” çalışması Türk Dil Kurumu’nda, Sözlük Bilim ve Uygulama Kolunda sürdürülmektedir. Bugüne kadar Nutuk, bilgisayar ortamına yüklenmiş durumdadır. Sonra, sırası ile öteki belgeler bilgisayarda oluşturulan veri tabanına yüklenecek; bu yükleme işlemi tamamlandıktan sonra sözlük hazırlama ilkeleri çerçevesinde ****** Sözlüğü meydana getirilmiş olunacaktır.

Biz, bugüne kadar değişik sanatçıların ve eserlerin söz varlığını tespit etme denemesinde bulunduk. Söz gelişi bu çalışmalar çerçevesinde Yahya Kemal’in 3.500 söz varlığının olduğunu tespit ettik. Yöresel dil kullanan yazarlarda bu sayı oldukça yüksek çıkıyor. Nitekim bu yolda Yaşar Kemal’in sözlüğü yapıldı. Benzer çalışmalar ise sürdürülmektedir.

Ancak, ******‘ün söz varlığının tespiti bugüne kadar gündeme gelmemişti. Biz bu bilgi şöleni vesilesiyle -biz sempozyuma artık “bilgi şöleni” diyoruz- ****** Sözlüğü çalışmasını hem duyuyoruz hem de müjdeliyoruz. Böylece ulu önder ******‘ün dile verdiği önem, kullandığı söz varlığı ile belgelenmiş olacaktır.